Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu, tak stanowi art. 14 Konstytucji RP.

Trzeba pamiętać jednak, że ta wolność to nie cel sam w sobie, lecz środek dla realizacji pierwszych dwu artykułów Konstytucji stanowiących fundament ustrojowy. Trzeba pamiętać, że ta wolność ma służyć Polsce, która jest dobrem wszystkich obywateli ma być demokratycznym państwem prawnym. Dla realizacji tego celu Konstytucja daje dalsze gwarancje, zapewnia wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Zakazuje cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu oraz komunikowania się. Wreszcie wśród wolności i praw politycznych Konstytucja RP stanowi o prawie do informacji publicznej, a więc do uzyskania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej. Tak konstytucyjnie wprowadzono i zagwarantowano zasadę jawności życia publicznego.

Tak więc wolność prasy ma służyć zapewnieniu realizacji prawa do swobody wyrażania poglądów, przepływu informacji, jawności życia publicznego. Z drugiej strony stan komplikacji, złożoności zjawisk społecznych, gospodarczych, politycznych, szybkość przepływu informacji, komunikowania się tworzy środowisko, w którym trzeba umieć się poruszać, umieć pozyskiwać, weryfikować, przetwarzać i udostępniać informację w szczególności tę publiczną.

Aktualnym wyzwaniem dla dziennikarzy jest umiejętność skutecznego i bezpiecznego, zgodnego z prawem pozyskiwania informacji. Posiąść wiedzę o technikach, metodach dostępu do informacji, o odróżnianiu informacji publicznej od prywatnej, o tajemnicach wyłączających jawność, ochronie prywatności i jawności życia zawodowego osób publicznych, to obowiązek zawodowy dziennikarza.

Dostęp do informacji publicznej reguluje co do zasady art. 61 Konstytucji RP. Od czerwca 2002r. weszła w życie regulacja ustawowa dostępu do informacji publicznej

 Artykuł 1 Ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej

(Dz. U. nr 112, poz. 1148) stanowi, iż każda informacja o sprawach publicznych jest informacją publiczną. Ta szczególna reguła – przesłanka definicyjna, opiera się na pojęciu „spraw publicznych”, które trzeba tłumaczyć (wykładać) w świetle m.in. art. 61 w zw. z art. art. 7, 15, 16 i 17 Konstytucji RP. Tak więc „sprawami publicznymi” są co najmniej działania, w każdym zakresie, organów władzy publicznej, osób pełniących funkcje publiczne, samorządu gospodarczego i zawodowego, a także działania innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.

Oznacza to, że „sprawą publiczną” jest każdy przejaw aktywności jakiejkolwiek władzy publicznej (jej organów), osób pełniących funkcje publiczne i samorządów oraz już tylko niektóre z działań innych osób, jednostek organizacyjnych, a to tylko takie, które wiążą się z wykonywaniem zadań publicznych przy jednoczesnym dysponowaniu majątkiem publicznym.

Oznacza to, że w przypadku organów władzy publicznej, osób publicznych i samorządów mamy do czynienia wyłącznie z przesłanką podmiotową, a w przypadku innych osób i jednostek - przedmiotowymi. Należy ponadto zastanowić się czy rzeczywiście występuje ograniczenie wynikające z art. 61 ust. 1 Konstytucji RP, a dotyczące konieczności wystąpienia obu przesłanek wykonywania zadań publicznych i dysponowania majątkiem publicznym w przypadku działań innych niż publiczne osób i jednostek organizacyjnych. Wydaje się, że tak nie jest; użycie spójnika w tym przypadku nie wynikało z zamiaru, nie obejmowania obowiązkiem informacji publicznej osób wykonujących zadania publiczne bez dysponowania majątkiem i odwrotnie. Moim zdaniem wynika tak z wykładni innych norm ustrojowych rozdziału I Konstytucji RP, a to art. 1 i art. 4 w zw. z zasadą pomocniczości w preambule oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Ponadto z treści art. 1 ust. 1 Ustawy można wywieść kilka innych reguł.

Po pierwsze, w zw. z art. 5 ust. 1 Ustawy, każda informacja o sprawach publicznych, także niejawna (ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych z dnia - Dz.U. z ‘99.11.95) lub objęta tajemnicą na mocy innych ustaw jest informacją publiczną; aczkolwiek w danym czasie nie objętą prawem dostępu. Można więc powiedzieć, że zbiór informacji publicznych dzieli się dychotomicznie na te jawne, a więc dostępne i niejawne lub chronione szczególnymi tajemnicami, a więc niedostępne w trybie Ustawy.

Po drugie, w zw. z art. 5 ust. 2 oraz art. art. 47, 51 ust. 1 i 76 Konstytucji RP, nie można uznać za sprawy publiczne, a więc informację publiczną, spraw prywatnych (danych osobowych, życia prywatnego, rodzinnego), a także informacji, która naruszałaby godność, cześć (dobre imię), a więc dobra osobiste.

Można więc powiedzieć, że informacja, którą dysponuje władza publiczna dzieli się na informację o sprawach publicznych, sprawach prywatnych oraz o sprawach, które ze względu na działania, których dotyczą i podmiot je podejmujący uznane by mogły być za publiczne, to wobec tego, że dotyczą dóbr osobistych, które mogłyby zostać naruszone w wyniku uznania za publiczne, za takie nie mogą być uznane. Te dwie ostatnie kategorie, chociaż różne, można określić wspólnym mianem sfery prywatności człowieka (osób prywatnych ).

Po trzecie, mając na uwadze powyższe rozróżnienia i kryteria im służące oraz treść art. art. 47, 51 ust. 1 i 76 Konstytucji RP można wywieść ogólniejszą zasadę, że obywatel nie ma obowiązku udostępniania władzy jakiejkolwiek informacji o sobie, swoim życiu osobistym, rodzinnym, religijnym, kulturalnym, zawodowym poza przypadkami, gdy Konstytucja na to pozwala w oznaczonych i ustawowo określonych przypadkach. Natomiast władza publiczna ma obowiązek udostępniania każdej informacji publicznej, chyba, że w zakresie chronionych Konstytucją praw i wolności trzeba objąć daną informację ochroną (tajemnicą), bądź chronić prywatność lub tajemnice innych osób.

Z powyższych rozwiązań można by wywieść następującą klasyfikację i relację informacji publicznej – spraw publicznych:

1.      Całość informacji, którą dysponuje władza publiczna, osoby publiczne, samorządy i inne osoby wykonujące zadania publiczne lub dysponujące majątkiem publicznym można podzielić na:

1a. Informację o sprawach publicznych,

1b. Informację o sprawach prywatnych.

2. Informacja o sprawach publicznych (1a) może być podzielona na:

-         informację publiczną jawną,

-         informację publiczną niejawną, chroniony interes państwa – tajemnica służbowa i państwowa,

-         informację publiczną tylko formalnie jawną a dotyczącą sfery prywatności, chroniony interes osób prywatnych, dobra osobiste, dane osobowe, tajemnice zawodowe lub tajemnica przedsiębiorcy (interes gospodarczy podmiotów prywatnych), której gestorem są podmioty prywatne co do zasady decydujące o jawności ergo dostępności tej informacji (można mówić o jawności względnej).

3. Informację o sprawach prywatnych można podzielić na:

-         o sferze życia osobistego, rodzinnego, religijnego, kulturalnego (prywatność wąsko rozumiana),

-         o majątku,

-         o działalności gospodarczej.

Jeżeli na podstawie określonych obowiązków publicznych osoby prywatne są zobowiązane na podstawie ustaw do dostarczenia informacji dotyczących tej sfery władzom publicznym, to jednocześnie nałożone są ograniczenia w zakresie dysponowania tymi danymi przez organy władz publicznych (tajemnica skarbowa, statystyczna, bankowa czy tajemnice kontroli – szczególne, regulowane w poszczególnych ustawach).

Trzeba wyraźnie powiedzieć, że pomimo, iż np. składając wniosek o wydanie dowodu czy prawa jazdy dane osobowe pozyskuje organ władz publicznych, to nie staje się przez to informacja tam zawarta informacją publiczną, gdyż nie dotyczy spraw publicznych. Jakkolwiek dokument ten stanie się składnikiem akt publicznych, to nie będzie dokumentem urzędowym.

2.      Ograniczenia dostępu do informacji

Zgodnie z art. 61 ust. 3 Konstytucji RP i art. 5 Ustawy, prawo do informacji publicznej podlega ograniczeniu w zakresie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych oraz o ochronie innych tajemnic ustawowo chronionych (art. 5 ust. 1).

-          zastrzeganą ze względu na dobro ogółu (Państwa) czyli państwową lub służbową;

-          chronioną ze względu na prywatność jednostek tajemnicę życia prywatnego (dobra osobiste, życie rodzinne).

Tajemnice stanowione ze względu na dobro publiczne to chroniące interes władz publicznych (Państwa) lub wspólny społeczny, a więc wyłączające jawność spraw publicznych.

Podstawowe w tej grupie to tajemnice państwowa i służbowa stanowione ustawą o informacjach niejawnych, obejmujące tak władze państwowe, jak i samorządowe (art. 1,2 i nast. ustawy o ochronie informacji niejawnych). Do tych tajemnic można zaliczyć ponadto:

-          art. 23 Ustawy o świadku koronnym (uznanie za tajemnicę państwową),

-          art. 45, 48, 49 a, 92 Ustawy o prokuraturze (tajemnica państwowa i służbowa oraz zawodowa, postępowania),

-          art. 8 Ustawy Kodeks celny (tajemnica służbowa),

-          art. 27 Ustawy o Inspekcji Celnej (tajemnica państwowa, służbowa i skarbowa),

-          art. 293-305 Ustawy Ordynacja podatkowa (tajemnica skarbowa- tajemnica służbowa),

-          art. 10, 12 Ustawy o tajemnicy statystycznej (tajemnica statystyczna- tajemnica służbowa),

-          art. 22 Ustawy o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów (tajemnica posiedzeń),

W interesie społecznym lecz chroniące prywatność osób prywatnych są stanowione ustawami tajemnice:

a)      tajemnice akt stanu cywilnego (Prawo o aktach stanu cywilnego);

b)      tajemnica pomocy społecznej (art. 43 ust. 3 Ustawy o pomocy społecznej),

c)      tajemnice ubezpieczeń społecznych (Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych),

Inne tajemnice ustawowo chronione to szczególne tajemnice zawodowe i kontroli, które same odrębnie nie stanowią tajemnic nie są samodzielną podstawą ochrony ale zabezpieczają nienaruszalność tych podstawowych, a więc życia prywatnego, tajemnicy państwowej i służbowej, przedsiębiorcy.

-          art. 40 Ustawy o zawodzie lekarza;

-          art. 18 Ustawy o zakładach opieki zdrowotnej;

-          art. 21 Ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej;

-          art. 55 Ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa;

-          art. 11 Ustawy o służbie medycznej;

-          art. 11 Ustawy o służbie medycyny pracy;

-          Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego,

-          art. 21 Ustawy o izbach aptekarskich;

-          rozdz. 7a Ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym;

-          art., 21 Ustawy o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów,

-          art. 13 Ustawy o publicznej służbie krwi;

- art. 21 ustawy o izbach aptekarskich - tajemnica zawodowa (prywatność),

- art. 3 ustawy o radcach prawnych,

- art. 15, 18 ustawy prawo o notariacie,

- art. 6 ustawy prawo o adwokaturze,

- art. 14, 20 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji,

- art. 15, 16 ustawy prawo prasowe,

- art. 4 ustawy o biegłych rewidentach i ich samorządzie,

- art. 8 ustawy o doradztwie podatkowym,

- art. 37 n ustawy o działalności ubezpieczeniowej,

-          art. 4, 159, 160, 161 ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi,

-          art. 49 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych,

-          art. 45 ustawy o funduszach inwestycyjnych,

- art. 20 ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów (dz.u. z 1999 r. nr 52, poz. 547 ze zm.)

a)      tajemnice postępowania administracyjnego – art. 74, 107 kpa

b)      tajemnica kontroli skarbowej – art. 34 ustawy z dn. 28.09.1991r. o kontroli skarbowej

c)      tajemnica kontroli NIK - art. 73 ustawy z dn. 23.12.1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli.

d)     tajemnica kontroli celnej – art. 8 ustawy z dn.0 9.01.1997 r. Kodeks celny.

e)      tajemnica PIP art. 24 ustawy z dn. 06.03.1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy.

f)       tajemnica inspekcji handlowej – art. 16 ust. 5 ustawy z dnia 15.12.2000 r. o Inspekcji Handlowej.

g)      tajemnica społecznej inspekcji pracy – art. 8 ust. 3 ustawy z dn. 24.06.1983 r. o społecznej inspekcji pracy.

h)      tajemnica kontroli KPRM- § 3 ust 1 rozp. R. M. z dn. 18.02.1997 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania kontroli przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów.

3. Prywatność

Na podstawie art. art. 47, 51 ust. 1 i 76 Konstytucji RP oraz zgodnie z art. 5 Ustawy, prawo do informacji publicznej podlega ograniczeniu ze względu na prywatność osoby fizycznej lub tajemnicę przedsiębiorcy (art. 5 ust. 2).

Nie można w żadnym razie uznać za sprawy publiczne, a więc objąć kategorią informacji publicznej, spraw prywatnych (danych osobowych, życia osobistego, rodzinnego, religijnego itd.), a także informacji, która naruszałaby godność, cześć (dobre imię), a więc dobra osobiste. Co do danych osób prawnych oraz obszaru działalności gospodarczej można wywodzić inną regułę, jednak i tak wobec tego, że gestorem informacji jest dana osoba - przedsiębiorca i bez wyraźnej podstawy prawnej informacji od niej nie można żądać, to o ile sprawa, której informacja dotyczy nie jest jednocześnie sprawą z zakresu działań władz publicznych (realizacji zadań),majątku publicznego, nie można jej uznać za sprawę publiczną.

Można więc wskazać, że informacja, którą dysponuje władza publiczna ta o sprawach publicznych, i ta o sprawach prywatnych, może być dzielona na tę prawnie dostępną i tę, której gestorem jest podmiot swobodnie decydujący o udostępnianiu ze względu na swój interes i dobra, których on jest gestorem. Prawna dostępność to możliwość dochodzenia udostępnienia informacji na drodze tak administracyjnej, cywilno-prawnej, jak i sądowej. Mając na uwadze powyższe rozróżnienia i kryteria im służące oraz treść art. art. 47, 51 ust. 1 i 76 Konstytucji RP można wywieść ogólniejszą zasadę, że obywatel nie ma obowiązku udostępniania władzy jakiejkolwiek informacji o sobie, swoich sprawach osobistych, rodzinnych, danych osobowych, majątku poza przypadkami, gdy Konstytucja na nałożenie takiego obowiązku pozwala w oznaczonych i ustawowo określonych przypadkach. Natomiast władze publiczne - odwrotnie - mają obowiązek udostępniania każdej informacji publicznej, chyba, ze w granicach dozwolonych Konstytucją, na podstawie szczególnego przepisu ustawowego można objąć daną informację ochroną (tajemnicą), bądź są one zobowiązane chronić prywatność lub tajemnice innych osób.

Jeżeli na podstawie określonych obowiązków publicznych osoby prywatne są zobowiązane do dostarczenia informacji ich dotyczących władzom publicznym, to jednocześnie nałożone są ograniczenia w zakresie dysponowania tymi informacjami przez organy władz publicznych (tajemnica skarbowa, statystyczna, bankowa, czy tajemnice zawodowe kontroli – szczególne, regulowane w poszczególnych ustawach).

Można wskazać przykładowo, że pomimo, iż np. „deklarację podatkową” sporządzoną przez podatnika otrzymuje organ władz publicznych, to nie staje się przez to informacja tam zawarta informacją publiczną, gdyż nie dotyczy spraw publicznych. Jakkolwiek dokument ten stanie się składnikiem akt publicznych, to nie będzie dokumentem urzędowym. Natomiast informacja z tych deklaracji już przetworzona (zagregowana), a więc wynik czynności realizujących zadania publiczne władz skarbowych (jak i statystycznych) jest informacją publiczną.

Jeżeli z kolei osoba prywatna zawiera umowę cywilno-prawną np. na wykonanie usług na rzecz jednostki budżetowej, to mamy do czynienia z działaniem jednostki władz publicznych czyli sprawą publiczną i staje się ona przedmiotem informacji publicznej; co z kolei nie przesądza o dostępności niektórych informacji z zakresu prywatności (danych osobowych, tajemnic handlowych), o których jawności należy rozstrzygać według odrębnych przepisów lub w porozumieniu z gestorem tych dóbr, za więc określoną osobą prywatną.

 Regulacja ochrony danych osobowych jest środkiem ochrony wolności i praw człowieka i obywatela jego prywatności, nakłada obowiązki na te podmioty, którym obywatel musiał przekazać informacje w wykonaniu obowiązku publicznego lub prywatnego.

-          sferę prywatności (art. 5,30,31 ust. 3, 45 ust. 2, 49, 51, 53 i 76 Konstytucji RP) ,

-          sferę dóbr osobistych (art. 23, 24 Kodeksu cywilnego),

-          dane osobowe (art. 1, 6, 23, 26, 27, 30, 36 ustawy o ochronie danych osobowych),

-          dane pracownicze (art. 298(1) Kodeksu pracy).

-          art.  479¹⁰ Kodeksu postępowania cywilnego - tajemnica przedsiębiorcy,

-          art. 20a, 21a Ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów – tajemnica służbowa i zawodowa,

-          art. 3,11 Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji - tajemnica przedsiębiorstwa,

-          art. 266-268 i art. 100 Kodeksu pracy – tajemnica przedsiębiorstwa,

-          Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów - tajemnica przedsiębiorstwa,

-          art. 19 Ustawy Prawo działalności gospodarczej - tajemnica przedsiębiorstwa,

-          art. 11, 15 18 Ustawy o ogólnym bezpieczeństwie produktów - tajemnica przedsiębiorstwa,

-          art. 428 Prawa spółek handlowych – tajemnica korporacyjna.

Ograniczenie, o którym mowa w art. 5 ust. 2 Ustawy, a więc ochrona prywatności (danych osobowych) i tajemnicy przedsiębiorcy, nie dotyczy informacji o osobach pełniących funkcje publiczne, mających związek z pełnieniem tych funkcji, w tym:

-          o warunkach powierzenia i wykonywania funkcji, oraz

-          gdy osoba fizyczna lub przedsiębiorca rezygnują z przysługującego im prawa.

Artykuł 5 ust. 3 ustawy o dostępie do informacji publicznej stanowi, że nie można, z zastrzeżeniem ust. 1 i 2 art. 5, ograniczać dostępu do informacji o sprawach rozstrzyganych w postępowaniu przed organami państwa, w szczególności w postępowaniu administracyjnym, karnym lub cywilnym, ze względu na ochronę interesu strony, jeżeli postępowanie dotyczy władz publicznych lub innych podmiotów wykonujących zadania publiczne albo osób pełniących funkcje publiczne - w zakresie tych zadań lub funkcji. Osobami pełniącymi funkcje publiczne są tu osoby sprawujące funkcje z powołania lub wyboru w organach jednoosobowych, jak i kolegialnych władz publicznych i ich organach pomocniczych oraz osoby zatrudnione w administracji publicznej, a więc funkcjonariusze publiczni, którzy wykonują zadania publiczne czyli realizują uprawnienia do czynności prawnych i materialno-technicznych w wykonaniu tych zadań, mających wpływ na prawa i obowiązki obywateli. Ograniczenia dostępu do informacji w sprawach, o których mowa w art. 5 w zakresie postępowań administracyjnych, sądowych i organów ścigania, nie naruszają prawa do informacji o organizacji i pracy organów prowadzących   postępowania, w szczególności o czasie, trybie i miejscu oraz kolejności   rozpatrywania spraw.

Dane osobowe traktowane szeroko to wszystkie informacje o konkretnej osobie (oznaczonej co do tożsamości), tak te, które zwyczajowo pozwalają tę osobę identyfikować (np. adres zamieszkania data urodzenia, PESEL, NIP itp.) jak i te, które dotyczą sfery życia prywatnego lub publicznego. Trzeba przy tym pamiętać, ze konieczne jest tu wystąpienie obu przesłanek łącznie, a więc identyfikacji konkretnej osoby i informacji jej dotyczących. Natomiast ochronie podlegają tylko te, które nie są jawne, a więc ujawniane na mocy przepisu ustawowego lub nie zostały upublicznione przez daną osobę lub za jej zgodą oraz nie stanowią informacji publicznej, a dotyczą obszaru prywatności.

Dane osobowe z różnych przyczyn i w różnej formie mogą znaleźć się w dyspozycji władz publicznych lub innych państwowych lub samorządowych osób prawnych bądź osób wykonujących zadania publiczne lub dysponujących majątkiem publicznym.

Jednak tylko czasami dane osobowe stają się treścią dokumentu urzędowego (a nie prywatnego) lub wchodzą w zakres sprawy publicznej.

Jeżeli dane osobowe staną się treścią dokumentu urzędowego lub wejdą w zakres sprawy publicznej, wtedy dopiero mogą stać się ewentualnie przedmiotem informacji publicznej.

Jeżeli jednak nie występuje któraś z ustawowych przesłanek pozwalająca na ujawnienie danych osobowych, to dane te podlegają ochronie jako sfera prywatności i mają zastosowanie art. 5 ust. 2, art. 8 ust. 5 i art. 16 ust. 2 pkt. 2 Ustawy. Taką okolicznością jest właśnie przesłanka pełnienia funkcji publicznej w rozumieniu bądź funkcji funkcjonariusza publicznego bądź sprawowania funkcji organów lub w organach władz publicznych. Podobnie jest z aczkolwiek na podstawie innych przesłanek i podstaw prawnych z osobami publicznymi nie sprawującymi funkcji publicznych w powyższym rozumieniu. Dotyczy to tak funkcjonariuszy partyjnych, związkowych jak i osobistości z kręgów nauki, kultury, które stając się osobami publicznymi muszą liczyć się z ograniczeniem swojej sfery prywatności.

Lecz to już osobny temat.

Powyższy przegląd regulacji z obszaru dostępu do informacji, danych z zakresu życia publicznego i prywatnego pokazuje jak skomplikowana jest to materia i jak ostrożnie trzeba się poruszać przy zbieraniu i upublicznianiu informacji.

Z jednej strony trzeba mieć świadomość, że prawo wyposaża dziennikarza w środki umożliwiające skuteczne pozyskiwanie i rozpowszechnianie informacji, a z drugiej, że z równą intensywnością chroni wartości nadrzędne, godność, życie prywatne człowieka. 

Jan A. Stefanowicz